αρχαίες & νέες δοξασίες για την ψυχή

Για τους περισσότερους ανθρώπους, η ψυχή θεωρείται η άυλη και αθάνατη ουσία που υπάρχει ανεξάρτητα από το σώμα και συνεχίζει την ύπαρξή της σε έναν «επέκεινα κόσμο». Ο συνηθέστερος ορισμός την περιγράφει ως την άυλη υπόσταση του ανθρώπου, την έδρα της προσωπικότητάς του, η οποία επιβιώνει μετά τον θάνατο και μεταβαίνει είτε σε μια άλλη κατάσταση ύπαρξης είτε σε ένα νέο σώμα.
Από την αρχαιότητα, οι άνθρωποι αναζητούσαν απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη φύση, την προέλευση και τον προορισμό τους. Μέσα σε αυτά τα υπαρξιακά ζητήματα, η έννοια της ψυχής κατείχε πάντα κεντρική θέση. Παρόλο που έχει μελετηθεί εκτενώς και έχει αποτελέσει αντικείμενο σκέψης σε διαφορετικούς πολιτισμούς ανά τους αιώνες, εξακολουθεί να παραμένει αινιγματική και ανοιχτή σε ερμηνείες. Ο πλούτος των απόψεων και των θεωριών που έχουν διατυπωθεί συχνά προκαλεί ερωτήματα και αμφιβολίες σχετικά με τη φύση και την ύπαρξή της.

οι αρχαίοι λαοί

Σε αυτήν την ιστορική αναδρομή, θα εξετάσουμε τις αρχαίες και νέες δοξασίες για την ψυχή, φωτίζοντας τις αντιλήψεις σημαντικών λαών και φιλοσόφων. Οι ιδέες τους όχι μόνο διαμόρφωσαν τις αντιλήψεις της εποχής τους, αλλά συνεχίζουν να επηρεάζουν τη σκέψη και τις πεποιθήσεις των ανθρώπων μέχρι σήμερα.

Στην αρχαία Μεσοποταμία  λόγου χάρη, κείμενα εκείνης της περιόδου σε αναφορές για την μετά θάνατο ζωή, αποκαλύπτουν τη δοξασία, ότι η ψυχή έμενε στον κόσμο των ζωντανών εάν οι τελετουργίες ταφής δεν ήταν οι κατάλληλες, ενώ κάποιος που πέθαινε νέος, θα μπορούσε να γυρίσει πίσω για να εκδικηθεί,  προκαλώντας συμφορές στους ζωντανούς.

Στην αρχαία Αίγυπτο  συνηθιζόταν να εναποθέτουν στους τάφους εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, οικιακά σκεύη και τρόφιμα, σαν να επρόκειτο η ζωή του νεκρού να συνεχίσει κατά τον ίδιο τρόπο όπως και πριν, αφού ο κόσμος των νεκρών εθεωρείτο πανομοιότυπος με τον κόσμο των ζωντανών, έχοντας μάλιστα ζώα και ποτάμια. Ανακαλύφθηκαν επίσης τάφοι, που είχαν έναν χώρο για προσφορά σπονδών και τροφής στον νεκρό, καθώς και για επικοινωνία μαζί του. Εκεί βρισκόταν και η ψυχή του νεκρού που λάμβανε τις προσφορές.

Στους ανατολικούς λαούς όπως στην Κίνα π.χ. κείμενα αναφέρουν την ύπαρξη δύο ψυχών στον άνθρωπο, δοξασία που είναι επηρεασμένη από τη θεωρία των αντίθετων αλλά και συμπληρωματικών δυνάμεων «γιν και γιανγκ». Η μια η ανώτερη, που την ονομάζουν «χουν», έχει την έδρα της στην συνειδητότητα και την νόηση και η κατώτερη που ονομάζουν «πο», αυτή σχετίζεται με τις σωματικές λειτουργίες και επιθυμίες. Με τον θάνατο του σώματος, η κατώτερη επιστρέφει στη γη και η ανώτερη στον ουρανό. Εντούτοις, ένας βίαιος θάνατος θα μπορούσε να κάνει την ‘πο’ και τη ‘χουν’ να μείνουν στον κόσμο των ζωντανών για να πάρουν εκδίκηση.

Η λαϊκές κινεζικές αντιλήψεις και όχι μόνο, ήθελαν τις ψυχές να έχουν αξία ανάλογα με την κοινωνική θέση. Ενώ η ψυχή του βασιλιά μπορούσε να επικοινωνήσει με τον Ουρανό, οι ψυχές των απλών ανθρώπων μπορούσαν να έρθουν σε επαφή μόνο με τους προγόνους τους.

Ο Κομφούκιος, δίδαξε ότι η αθανασία μπορεί να κατακτηθεί μέσω της ηθικής υπεροχής, μέσω των σπουδαίων πολιτικών πράξεων ή μέσω της συγγραφής βιβλίων με αιώνια αξία.

 Οι Ταοϊστές ένα άλλο θρησκευτικό η φιλοσοφικό ρεύμα με σχέσεις στην Κινέζικη αλχημεία, αστρολογία, πολεμικές τέχνες και το διαδεδομένο και σήμερα φενγκ σούι, είχαν την πεποίθηση, πως η αθανασία κατακτάται μέσω της εσωτερικής πνευματικής μεταμόρφωσης.

οι αρχαίοι Έλληνες

Για τους αρχαίους Έλληνες  η λέξη ‘ψυχή’ ακολούθησε δύο βασικές πορείες . Η πρώτη σχετίζεται με τη χρήση της στον καθημερινό λόγο, όπου δηλώνει την ‘πνοή’ τη ‘φυσική ζωή’, το ‘θάρρος’ ή το ‘ήθος’, και η δεύτερη αφορά τις ειδικές χρήσεις της στις θρησκευτικές δοξασίες και τις διάφορες φιλοσοφικές σχολές, ως μια αόρατη και για μερικούς άυλη ή και αθάνατη ουσία που ελέγχει και δίνει ζωή στο σώμα. Για πολλούς επιζεί μετά τον θάνατο του σώματος, μεταβαίνοντας σε έναν τόπο δυστυχίας ή μακαριότητας, ή για άλλους, σε κάποιο διαφορετικό σώμα.

Ποιο αναλυτικά

-Για τον  Όμηρο  η  ‘ψυχή’ παρουσιάζεται ως κάτι εξαιρετικά πολύτιμο και ευαίσθητο, κάτι που μετά τον θάνατο του σώματος μεταβαίνει στον  Άδη, δηλαδή τον κάτω κόσμο. Εκεί ονομάζεται ‘είδωλο’ επειδή διατηρεί τη μορφή και την προσωπικότητα του εκλιπόντος, αλλά βρίσκεται σε μια εξαιρετικά υποβιβασμένη κατάσταση. Μερικές ψυχές ωστόσο, έχουν την τύχη να πάνε στα Ηλύσια Πεδία, απολαμβάνοντας αθανασία με τους θεούς!

–Για τους Ορφικούς η ψυχή είναι ‘πράγμα’ με αυτοτελή υπόσταση μετά τον θάνατο του σώματος , δηλ. αυθυπόστατη και αθάνατη. Επηρεασμένοι μάλλον από τις δοξασίες της Μεσοποταμίας ισχυρίζονταν, πως η ‘ψυχή’ είναι Θεϊκή ως προς την φύση της αλλά φυλακισμένη στο σώμα της, η οποία ελευθερώνεται μετά από τρείς ενάρετες ζωές για να ζήσει αιώνια μετά στα Ηλύσια Πεδία με τους Θεούς.

Περίπου τα ίδια πρέσβευε και ο Πυθαγόρας, ο οποίος έλεγε, πως η ενάρετη ζωή οδηγεί σε ανώτερες μετενσαρκώσεις γι αυτό και απείχε όπως και οι Ορφικοί από το να τρώνε κρέας σ’ ένδειξη σεβασμού προς τους μετενσαρκωμένους.

Ο Εμπεδοκλής μάλιστα, επηρεασμένος από τα ίδια φιλοσοφικά ρεύματα, έλεγε πως ο εξαγνισμός της ψυχής επιτυγχάνεται, μετά από μια περιπλάνηση της στην ‘σπηλιά’ της γης για 30.000 χρόνια και μετά από αλλεπάλληλες μετενσαρκώσεις, ενώ ο ίδιος πίστευε για τον εαυτό του πως υπήρξε θάμνος, πουλί και ψάρι!

Ο Σωκράτης, ως γνήσιος φιλόσοφος, παρουσιάζεται να επιθυμεί να πεθάνει το σώμα του, ώστε να απελευθερωθεί η ψυχή του από τα απατηλά ερεθίσματα των υλικών αισθητηρίων κι έτσι, να κατακτήσει την πραγματική γνώση και σοφία. Αν κι έχει αμφιβολίες για το αθάνατο της ψυχής, όπως και πολλοί εκ των συγχρόνων του, διαφωνεί στα περί μετενσάρκωσης, αποδεικνύει ότι επέρχεται αλλοίωση της ψυχής στις συνεχείς εναλλαγές της προσωπικότητας και καταλήγει στο συμπέρασμα, πως η ψυχή είναι αυτή που δίνει ζωή στο σώμα και ο χωρισμός ψυχής και σώματος σημαίνει θάνατος για το σώμα, άρα η ίδια διαθέτει αυτονομία ζωής.

Στο έργο μάλιστα του Πλάτωνα ‘Πολιτεία’ αναφέρεται ότι ο άνθρωπος έχει ψυχή που αποτελείται από τρία μέρη: τον νουν (νόηση), τον θυμόν (συναίσθημα) και το επιθυμητικόν (επιθυμία).

Για τον Αριστοτέλη η ψυχή αντιστοιχεί στις ιδιότητες που έχει ένα ζωντανό ον, είτε πρόκειται για φυτό είτε για ζώο είτε για άνθρωπο. Και όπως οι ιδιότητες ενός αντικειμένου οφείλουν την υπόστασή τους στο ίδιο το αντικείμενο, έτσι και η ψυχή οφείλει την υπόστασή της στο υλικό σώμα. Όταν λοιπόν αυτό πεθαίνει και διαλύεται, η ψυχή του εκμηδενίζεται.

Το ίδιο η με παρόμοιο τρόπο απέκλειαν κάθε  ιδέα περί απόλυτης αθανασίας της ψυχής τόσο οι Στωικοί όπως και οι Επικούρειοι.

-Άλλη φιλοσοφική σχολή που εκπροσωπείτο από τους Θαλή και Αναξιμένη, πρέσβευε ότι η ψυχή είναι ‘αέρας η πνεύμα’.

-Κάποιοι ταυτίζουν τον όρο ψυχή  αποκλειστικά και μόνο με τις λειτουργίες της ‘συνείδησης’.

 το εβραϊκό κείμενο

Οι Εβραϊκές γραφές  χρησιμοποιούν διαρκώς τον όρο ‘νέφες’, που αντιστοιχεί στην μεταφρασμένη από τους Εβδομήκοντα  λέξη ‘ψυχή’ δηλώνοντας στην κυριολεξία, ότι έχει ‘πνοή ζωής’. Όμως πολύ ποιο κατατοπιστικό το Εβραϊκό πρότυπο,  εκτός από την λέξη  ‘νέφες’ που σχετίζεται με τις βιολογικές λειτουργίες, για να ξεχωρίσουν το πνεύμα από την πνοή και τον άνθρωπο από τα ζώα, χρησιμοποιούν επί πλέον τις λέξεις ‘ρούαχ’ που σημαίνει το ‘πνεύμα’ κι έχει σχέση με την ηθική καλλιέργεια και την ‘νεσαμάχ’ που σημαίνει ‘πνοή’  και συνδέεται  με τη νόηση.

Η μετάφραση των Εβδομήκοντα

Με την λέξη ‘νέφες’  την οποία ερμηνεύουν ως ‘ψυχή’ περιγράφουν τον άνθρωπο ταυτόχρονα με τρεις διαφορετικούς τρόπους. Ως το ‘άυλο εσωτερικό στοιχείο’ που τ’ ονομάζουν και ‘πνεύμα’, ως το ‘άτομο’ ανεξάρτητα εάν είναι άνθρωπος η ζώο και τέλος ως ‘ζωή’.

Η Αγία Γραφή είναι ξεκάθαρη σε ότι αφορά αυτό το ζήτημα και μόνο σύγχυση δεν προκαλεί σε έναν μελετητή, αλλά παρ’ όλα αυτά πολλοί ισχυρίζονται ότι οι Εβραίοι μόλις στους Ελληνιστικούς χρόνους και επηρεασμένοι από την Ελληνική φιλοσοφική παράδοση, άρχιζαν να διαχωρίζουν το άυλο στοιχείο από την υλική υπόσταση. Στην περίοδο μάλιστα της Καινής Διαθήκης που είναι και περίοδος όπου άκμαζαν τα Ελληνιστικά βασίλεια βλέπουμε μια τάξη του λαού, οι λεγόμενοι Φαρισαίοι, στους οποίους ήταν προσκολλημένοι και πολλοί απ’ αυτούς που ονομάζοντο ‘Γραμματείς’ και  οι οποίοι ασχολούντο με την κατά γράμμα τήρηση του Μωσαϊκού νόμου, να πιστεύουν στην ανάσταση των νεκρών. Ο Ιώσηπος, αρχαίος Ιουδαίος ιστορικός σε κείμενά του ισχυρίζεται, πως πολλοί εκ των Φαρισαίων πίστευαν και στην μετενσάρκωση.

Αντίθετα οι Σαδδουκαίοι, μια ιερατική αριστοκρατία του Ιουδαϊσμού, που πρωτοστάτησε στην σύλληψη και την σταύρωση του Χριστού και οι οποίοι ήσαν προσκολλημένοι στο τελετουργικό του ναού, αν και δέχονταν τον γραπτό νόμο απέρριπταν κάθε τι που είχε να κάνει με ανάσταση των νεκρών.

 τα χριστιανικά δόγματα

Από την εποχή του Χριστού και στα χρόνια που ακολούθησαν έως και σήμερα, αν κι έχουμε την Καινή Διαθήκη στα χέρια μας μαζί με την Παλαιά Διαθήκη, θα μπορούσαμε να είχαμε ολοκληρωμένη εικόνα, παρ’ όλα αυτά σκοντάφτουμε.

Τα μεγαλύτερα χριστιανικά δόγματα συμφωνούν με την ύπαρξη της ψυχής αλλά με σημαντικές πάλι διαφορές! Αυτές αφορούν, το πώς υπάρχει μετά τον θάνατο και το αν αυτή αποκαθίστανται και πως, σ’ ένα αναδημιουργημένο σύμπαν, όπως υπόσχεται να το κάνει ο ίδιος ο Χριστός.

Ιδιαίτερα σε επίπεδο θρησκευτικών ομάδων, εκεί τα πράγματα διαφοροποιούνται εντελώς, αφού ανάμεσά τους είναι και κάποια, που πιστεύουν στην εκμηδένιση της μετά τον θάνατο του ανθρώπου. ( πχ. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά )